Bo coś w szaleństwach jest młodości,
Wśród lotu wichru, skrzydeł szumu,
Co jest mądrzejsze od mądrości
I rozumniejsze od rozumu.
/Leopold Staff/
Okres dorastania jest czasem niezwykle intensywnym. Obfituje w zmiany na bardzo wielu płaszczyznach funkcjonowania nastolatka, który jeszcze niedawno żył w dziecięcym świecie. Młodzieńcze życie jest pociągające, świeże, pełne nowych możliwości, energii i szalone w dozwolony tylko dla tego wieku sposób. Dobrze, kiedy nastolatkowie potrafią odnaleźć się w tym nowym świecie i korzystać z jego bogactwa. Burza hormonów i ilość wyzwań, które stawia przed nimi ten okres rozwojowy, bywa jednak kłopotliwa nie tylko dla nich samych, ale i otoczenia. Stąd niemające wcześniej miejsca kłótnie z dorosłymi, bunt wobec ustalonych zasad, trzaskanie drzwiami, zadziwiająco szybka zmienność nastrojów, pojawiające się raz na jakiś czas wulgaryzmy i eksperymentowanie z niedozwolonym. Dopóki tego rodzaju zachowania nie utrudniają w sposób znaczący życia nastolatka i jego bliskiego otoczenia, należy, przy zachowaniu stosownej czujności, uzbroić się w cierpliwość i przetrwać ten czas. Zdarza się jednak, że wszystko to staje się zbyt trudne do uniesienia i znajduje wyraz w niepokojących objawach. Wtedy warto zgłosić się po pomoc do specjalisty.
Adolescencja, szczególnie w jej wczesnym stadium (13-15 r.ż.), wiąże się z depresją rozwojową i związanymi z nią problemami separacyjnymi, czyli usamodzielnianiem się od dorosłych. Naturalnie objawia się to mniej lub bardziej nasiloną labilnością nastroju, obniżonym poczuciem własnej wartości, czasową utratą sensu i celu życia, poczuciem krzywdy, opuszczenia, dewaluacją i buntem wobec dorosłych oraz ustalonych norm i zasad. Zdrowy nastolatek naturalnie radzi sobie z tym, że nie może być już w tak bliskiej więzi z rodzicem, wchodząc w relację z grupą rówieśniczą oraz relację partnerską z dziewczyną/chłopakiem. Normą jest też postrzeganie dorosłych w sposób nadmiernie krytyczny – pomaga to w skutecznym oddzielaniu się od nich. Trudności pojawiają się, kiedy obniżony nastrój jest mocno nasilony, umniejszanie wartości dorosłych zbyt intensywne, a budowanie więzi z rówieśnikami wiąże się z nadmiernie dużą ilością trudnych emocji.
Kolejnym zadaniem okresu dorastania jest poradzenie sobie z nowym obrazem własnego ciała i naporem impulsów popędowych. W tym czasie kształtuje się ostatecznie orientacja seksualna. Jest to trudne wyzwanie ze względu na chaos związany z aktualnym przekazem kulturowym i różną jakość doświadczeń, które mogą spotkać młodą osobę. Młodzi ludzie przeżywają w związku z tą sferą mnóstwo wątpliwości i niepokoju. Ważne więc, żeby seksualność nie stała się w ich środowisku tematem tabu. Naturalne jest wchodzenie w krótkotrwałe relacje partnerskie i angażowanie się w bezpieczną bliskość fizyczną. Problem pojawia się, gdy nastolatek jest znacząco zagubiony w kwestiach własnej orientacji seksualnej, wycofuje się całkowicie z zainteresowania relacjami partnerskimi lub kiedy zachowania seksualne stają się ryzykowne.
Niepewność odnośnie własnego ciała jest spotęgowana lękiem odnośnie własnych kompetencji. W okresie adolescencji pojawiają się nowe kryteria oceny, a nastolatkowie nie wiedzą, na ile są w stanie im sprostać. Są bardzo wrażliwi na opinię innych, mocno przeżywają słowa krytyki. Nadmierne skupienie na własnym wyglądzie i radykalne zmiany nastrojów pod wpływem opinii otoczenia są normą rozwojową. Naturalnie jest, że całym sercem potrafią poświęcić się jakiejś pasji tak, żeby osiągać w jej obszarze wysokie wyniki. Trudność pojawia się, kiedy nastolatek próbuje być perfekcyjny pod każdym względem, a każda słabsza ocena skutkuje silnym obniżeniem nastroju. Nie jest też dobre, kiedy młoda osoba zaczyna się stawiać ponad innych i wywyższać, tracąc w ten sposób możliwość budowania dobrych relacji z grupą, albo odwrotnie – tak bardzo nie wierzy w siebie, że ze wstydu i strachu nie jest w stanie zbliżyć się do nikogo albo zaangażować w jakiekolwiek zadanie.
Ostatnim zadaniem tego okresu jest przejście kryzysu tożsamości i ukształtowanie własnego systemu wartości. Nastolatkowie często nie mają pewności co do tego, kim są, jakie tak naprawdę mają cechy charakteru, co chcą robić w przyszłości. Muszą też podjąć refleksję nad systemem wartości, który do tej pory przejmowali od rodziców i zdecydować, jaką hierarchią sami będą kierować się w życiu. Nie należy bać się dyskusji światopoglądowych dotyczących polityki czy religii, ale spokojnie rozmawiać o tym z nastolatkami, przedstawiając swoje stanowisko w sposób nienarzucający i szanując wybory młodej osoby. Niepokojące jest jednak, gdy młody człowiek neguje wszystkie obowiązujące zasady i angażuje się w grupy antyspołeczne czy dopuszcza się antyspołecznych zachowań. Na uwagę zasługuje też sytuacja, kiedy nastolatek od długiego czasu nie potrafi określić tego, czego chce, co lubi i co chce robić w przyszłości.
Podsumowując, możemy stwierdzić, że zdrowy nastolatek:
- rozwija swoje pasje i zainteresowania, lubi się uczyć, zdobywać nową wiedzę i doświadczenia, jest ciekawy świata,
- ma dużo energii, którą wykorzystuje w sposób społecznie akceptowany,
- ma pozytywną (a nie destrukcyjną) grupę odniesienia, lubi spotykać się z innymi, dba o pozytywne relacje z ludźmi,
- uczy się budować relacje partnerskie – z dziewczyną/chłopakiem; akceptuje swoją kobiecość/męskość; nie angażuje się w krzywdzące dla siebie kontakty seksualne,
- podejmuje pierwsze samodzielne decyzje dotyczące m.in. własnej przyszłości, biorąc pod uwagę zdanie innych, ale nie pod ich presją; zaczyna wybierać, kierując się własnymi wartościami i znajomością siebie, bierze odpowiedzialność za swoje wybory,
- jest labilny i ambiwalentny emocjonalnie (szczególnie w początkowej fazie dorastania), ale stara się radzić sobie z własnymi emocjami w sposób społecznie akceptowany,
- eksperymentuje z używkami, ale w sposób, który nie jest dla niego destrukcyjny,
- jest wrażliwy na opinie innych, ale nie paraliżują go one i wykorzystuje je do konstruktywnej pracy nad sobą,
- buntuje się wobec obiektywnie niewłaściwych zachowań dorosłych.
Niepokojące są natomiast następujące zachowania i postawy adolescentów:
- używki – w stopniu zagrażającym życiu i zdrowiu młodej osoby,
- apatia, przedłużający się obniżony nastrój,
- brak zainteresowań, silna niechęć do szkoły, przedłużający się brak motywacji do nauki i podejmowania jakiegokolwiek wysiłku, wagarowanie,
- negatywizm,
- brak buntu, bezrefleksyjne podporządkowywanie się dorosłym,
- izolacja społeczna, brak grupy znajomych,
- brak zainteresowania płcią przeciwną,
- angażowanie się w niebezpieczne, krzywdzące kontakty seksualne,
- zaburzenia zachowania,
- stosowanie przemocy,
- samookaleczenia,
- myśli samobójcze, tendencje i próby samobójcze.
Nastolatkowie potrzebują uważności, przykładu i wsparcia osób dorosłych, mimo rodzącej się w nich i koniecznej potrzeby samodzielności. Rodzice, nauczyciele i inni dorośli mają być zainteresowanymi towarzyszami i pomocą w przeżywaniu dylematów okresu dorastania. To oni także powinni reagować w sytuacjach, kiedy przeżywanie adolescencji zaczyna być zbyt trudne dla młodego człowieka i zapewnić mu odpowiednie w jego sytuacji wsparcie.
Anna Kowalska